Radyoloji alanında kontrast madde çok önemli bir rol oynar. Bu maddeler sayesinde doktorlar daha kesin tanılar koyabilmektedir. Görüntüleme teknikleri arasında yer alan X-ışını, BT ve MRG cihazları bu maddeleri kullanarak dokular arası farkı belirginleştirir. Özellikle iyot içeren ajanlar ve gadolinyum bazlı çözümler en çok tercih edilen türlerdendir. Hastalıkların doğru tespiti için bu maddeler vazgeçilmezdir. Ayrıca bu ajanlar tıbbi görüntülemelerde detayların açığa çıkmasını sağlar. Dolayısıyla kontrast maddelerin kullanımı teşhis ve tedavi süreçlerinde kritik bir öneme sahiptir.

Prof. Dr. Özgür KILIÇKESMEZ

Girişimsel Radyoloji / Girişimsel Nöroradyoloji

Prof. Dr. Kılıçkesmez, Türk Radyoloji Yeterlilik Belgesi, Türk Girişimsel Radyoloji Yeterlilik Belgesi, Strok (inme) tedavisi sertifikasyonu ve Avrupa Girişimsel Radyoloji Boardu (EBIR) sahibidir. Akademik geçmişinde, 2008 yılında Siemens Radyoloji Birincilik Ödülü’nü kazanmıştır.  Medicana Ataköy hastanesinde tedavilerini yapmaktadır.

Özgeçmiş Ödüller Yorumlar

Özgeçmiş Makaleler

Ödüller Yorumlar

Radyolojide kontrast maddelerin amacı nedir?

Radyoloji alanında kontrast maddelerin amacı görüntüleme teknolojilerinde dokular arasındaki kontrast farkını artırarak daha detaylı ve net görüntüler elde etmektir. Bu maddeler doktorların hastalıkları daha doğru teşhis etmelerine yardımcı olur. Kontrast maddeler çeşitli görüntüleme yöntemlerinde kullanılır ve her biri belirli bir amaç için özelleştirilmiştir.

• X-ışını ve BT Taramaları: İyotlu kontrast maddeler X-ışınlarının dokulardan geçişini değiştirir. Bu da dokular arası net ayrımların görülebilmesini sağlar.
• Manyetik Rezonans Görüntüleme (MRG): Gadolinyum bazlı maddeler MRG’de kullanılır. Bu maddeler manyetik alanlara tepki vererek belirli dokuların sinyal şiddetini artırır.

Kontrast maddeler tıbbi görüntülemelerde fonksiyonel bilgiler sağlamak için de önemlidir. Örneğin dinamik kontrastlı MRG tekniklerinde kontrast maddelerin doku içindeki dağılımı ve atılımı incelenir. Bu da dokuların kan akışı ve vasküler yapıları hakkında bilgi verir.

Ayrıca kontrast maddelerin geliştirilmesi güvenlik ve hedef odaklılık açısından da önemlidir. Özellikle tasarlanmış kontrast maddeleri belirli organları veya patolojileri hedef alabilir. Bu yan etkileri azaltırken tanısal doğruluğu artırır.

Son olarak kontrast maddelerin kullanımı ultrason ve nükleer tıp gibi diğer tıbbi görüntüleme yöntemlerinde de görülür:

• Ultrason: Mikro kabarcıklar kullanılır.
• Nükleer Tıp: Radyoizotoplar terapötik ve tanısal amaçlar için kullanılır.

Görüntülemede kontrast maddeler nasıl çalışır?

Görüntülemede kontrast maddelerin çalışma prensipleri kullanılan tıbbi görüntüleme yöntemine göre değişiklik gösterir. Kontrast maddeler görüntülenen dokuların radyolojik yoğunluğunu değiştirerek sağlık profesyonellerinin çeşitli hastalıkların teşhisinde daha net ve detaylı bilgilere ulaşmasını sağlar. İyot bazlı ve gadolinyum bazlı kontrast maddeler sırasıyla X-ışını ve BT ile MR görüntülemede yaygın olarak kullanılan ajanlardır.

İyotlu Kontrast Maddeler:

• Bu maddeler X-ışınlarının ve BT cihazlarının doku içindeki X-ışını emilimini artırır.
• X-ışınları iyot tarafından emildiğinde çevresel dokudan daha yüksek bir yoğunluk gösterir.
• Bu durum tıkanıklıklar veya tümörler gibi patolojilerin ayırt edilmesine yardımcı olur.

Gadolinyum bazlı Maddeler:

• MR görüntülemesinde kullanılan gadolinyum hidrojen protonlarının manyetik özelliklerini değiştirir.
• T1 ve T2 gevşeme sürelerini etkileyerek dokularda kontrastın artmasına neden olur.
• Bu etki MR görüntülerinde doku farklılıklarını daha belirgin hale getirir.

Mikrokabarcık Kontrast Maddeler:

• Ultrason görüntülemesinde kullanılır ve gaz dolu kabarcıklar içerir.
• Bu kabarcıklar kan dolaşımındaki ultrason dalgalarını yansıtarak akışı ve organ perfüzyonunu detaylı şekilde gösterir.

BT taramalarında hangi kontrast maddeler kullanılır?

BT taramalarında kullanılan kontrast maddeler tanısal netlik ve doğruluğu büyük ölçüde artırır. İyot içerikli kontrast maddeler bu alanda en yaygın olarak tercih edilen türdür. X-ışınlarını yoğun bir şekilde emerek görüntü kalitesini maksimize ederler. İyotlu kontrast maddelerin çeşitli sınıfları vardır ve her biri farklı özellikler gösterir:

Yüksek Ozmolaliteli Kontrast Maddeler (HOCM):

• Eski nesil maddelerdir.
• Kanın yedi katına kadar ozmolalite sunarlar.
• Yan etki riski daha yüksektir.

Düşük Ozmolaliteli Kontrast Maddeler (LOCM):

• Daha yeni ve güvenli maddelerdir.
• Advers reaksiyon riskini azaltır.
• Çoğu BT taramasında kullanılan standarttır.

İzo-Ozmolal Kontrast Maddeler (IOCM):

• Kan ozmolalitesiyle eşdeğerdir.
• Özellikle böbrek yetmezliği olan hastalar için uygundur.

Ayrıca iyotlu kontrast maddeler iyonik ve iyonik olmayan olarak ikiye ayrılır:

İyonik Kontrast Maddeler:

• Çözeltide iyonlara ayrışır.
• Yüksek ozmolalite nedeniyle yan etki riski artar.

İyonik Olmayan Kontrast Maddeler:

• İyonlara ayrışmazlar.
• Daha düşük ozmolalite ve yan etki riski sunarlar.

MRG’de neden gadolinyum bazlı maddeler kullanılır?

MRG’de gadolinyum bazlı maddelerin kullanımı manyetik rezonans görüntüleme tekniklerinde önemli bir iyileştirme sağlar. Gadolinyum paramanyetik özellikleri sayesinde MRG taramalarında kontrastın netliğini artırır. Bu metal MRG cihazının manyetik alanı içinde dokular arası ayrımı güçlendirerek daha kesin görüntüler elde edilmesini sağlar.

Gadolinyumun Özellikleri:

• Yedi eşleşmemiş elektron içerir.
• Vücuttaki su moleküllerinin protonlarının gevşeme sürelerini etkili bir şekilde kısaltır.
• Özellikle T1 gevşeme süresini kısaltarak T1 ağırlıklı görüntülerde sinyal yoğunluğunu artırır.

Gadolinyum iyonları kendi başlarına toksik olabilir; ancak MRG’de kullanılan gadolinyum bazlı kontrast maddeler şelatlayıcı ajanlarla stabil hale getirilmiştir. Bu bağlanma iyonların vücutta serbest kalmasını engeller ve toksisitesini azaltır. GBCA’ların biyolojik sistemlerle etkileşimi minimuma indirilir ve genellikle böbrekler aracılığıyla güvenle atılır.

Buna ek olarak gadolinyum bazlı maddeler MRG’nin diğer görüntüleme tekniklerine göre bazı üstünlükleri sebebiyle tercih edilir:

• İyonlaştırıcı radyasyon içermez.
• Dokular arası kontrast farkını maksimize eder.

GBCA’ların kullanımı özellikle aşağıdaki durumlarda diagnostik değeri yükseltir:

• Tümörlerin belirlenmesi ve karakterize edilmesi.
• İltihaplanma bölgelerinin tespiti.
• Kan damarı hastalıklarının incelenmesi.

İyot bazlı kontrast maddeler nedir?

İyot bazlı kontrast maddeler radyolojik incelemelerde kullanılan özel maddelerdir. Bu ajanlar özellikle X-ışınları ve bilgisayarlı tomografi (BT) taramalarında kullanılır. İyot X-ışınlarını emme kapasitesi yüksek bir element olduğundan bu tür kontrast maddeler görüntü kalitesini artırır. İyot bazlı kontrast maddelerin iki ana türü vardır:

İyonik Kontrast Maddeleri

• Vücuda enjekte edildiğinde iyot moleküllerinin yüklü parçacıklara ayrışır
• Bu durum yüksek ozmolaliteye yol açar ve yan etki riskini artırabilir
• Alerjik reaksiyonlar ve böbrek üzerindeki potansiyel stres nedeniyle daha az kullanılır

Non-İyonik Kontrast Maddeleri

• İyot moleküllerinin yüklü parçacıklara ayrışmadığı formülasyonlardır
• Daha düşük ozmolaliteye neden olur bu da daha az yan etki demektir
• Yüksek kaliteli görüntüler sağlar ve hasta güvenliği için tercih edilir

İyot bazlı maddeler X-ışını tabanlı görüntüleme tekniklerinde kontrastı artırmak için tasarlanmıştır. Bu maddeler enjekte edildikten sonra hızla kan dolaşımına karışır ve ilgi alanlarını vurgulayarak daha net ve detaylı görüntüler elde edilmesini sağlar. Gelişen teknoloji ile birlikte iyotlu polimer nanopartiküller gibi yeni nesil kontrast maddeleri de geliştirilmektedir. Bu yeni formülasyonlar uzun dolaşım süresi ve gelişmiş stabilite sunarak teşhis görüntüleme doğruluğunu artırır.

Kontrast maddeler X-ışını görüntülemeyi nasıl geliştirir?

Kontrast maddeler X-ışını görüntülemesini büyük ölçüde geliştirir. Bu maddeler X-ışınlarının dokulardan geçişini modifiye ederek daha net görüntüler elde edilmesini sağlar. Yüksek atom numaralı elementler içermeleri sebebiyle X-ışınlarını daha yoğun bir şekilde emerler. Bu özellik dokular arası kontrastın artmasına yol açar. Özellikle iyot ve baryum gibi elementler X-ışınlarını yoğun bir şekilde emerek çevre dokulara göre daha koyu bir görüntü oluşmasını sağlar. Bu durum doktorların aşağıdaki yapıları daha belirgin bir şekilde görmesine olanak tanır:

• Kan damarları
• Organlar
• Tümörler

Sıkça Sorulan Sorular

Kontrast madde almadan önce hastaların yapması gereken özel hazırlıklar nelerdir?

Kontrast madde enjeksiyonu öncesinde, genellikle doktorunuz veya radyoloji departmanı size özel talimatlar verecektir. Çoğu durumda, özellikle karın bölgesi incelenecekse veya sedasyon olasılığı varsa, işlemden birkaç saat önce yeme içmeyi kesmeniz (oruç) istenebilir. Böbrek fonksiyonlarınızı desteklemek ve kontrast maddenin vücuttan atılımını kolaylaştırmak için işlem öncesi ve sonrasında bol su içmeniz önerilir. Ayrıca, kullandığınız ilaçlar (özellikle metformin gibi diyabet ilaçları), mevcut alerjileriniz ve böbrek rahatsızlıklarınız hakkında sağlık ekibini mutlaka bilgilendirmelisiniz. Randevunuza rahat kıyafetlerle gelmeniz ve metal içeren takı veya eşyaları çıkarmanız da gerekebilir.

Gadolinyum bazlı kontrast maddelerin beyin gibi dokularda birikme riski nedir ve bu durumun bilinen uzun vadeli etkileri var mıdır?

Evet, özellikle tekrarlanan MRG taramalarında kullanılan bazı gadolinyum bazlı kontrast maddelerin (GBKM) beyin gibi dokularda eser miktarda birikebildiği bilimsel çalışmalarla gösterilmiştir; bu durum böbrek fonksiyonları normal olan bireylerde de gözlenebilir. Günümüzde, bu birikimin kesin klinik anlamı ve uzun vadeli sağlık etkileri hakkında net bir sonuca varılmamış olup, konuyla ilgili araştırmalar devam etmektedir. Düzenleyici kurumlar, GBKM’lerin yalnızca gerekli olduğunda, en düşük etkili dozda kullanılmasını ve daha az birikim yaptığı düşünülen makrosiklik tipteki ajanların lineer olanlara tercih edilmesini önermektedir. Şu ana kadar, normal böbrek fonksiyonuna sahip hastalarda beyindeki bu gadolinyum birikimiyle doğrudan ilişkili spesifik bir sağlık sorunu tanımlanmamıştır.

Hamilelik veya emzirme döneminde kontrast madde kullanımı güvenli midir ve nelere dikkat edilmelidir?

Hamilelikte kontrast madde kullanımı genellikle kaçınılması gereken bir durumdur, çünkü hem iyotlu hem de gadolinyum bazlı ajanlar plasentayı geçerek fetüsü etkileyebilir. İyotlu maddeler fetal tiroid fonksiyonunu, gadolinyum ise bilinmeyen potansiyel riskler nedeniyle endişe yaratır; bu nedenle sadece anne sağlığı için kesinlikle gerekliyse ve daha güvenli bir alternatif yoksa kullanılır. Emzirme döneminde ise durum farklıdır; kontrast maddenin çok küçük bir kısmı süte geçer ve bebeğin emdiği miktar daha da azdır. Genel olarak, hem iyotlu hem de gadolinyum bazlı kontrast madde aldıktan sonra emzirmeye devam etmek güvenli kabul edilir, ancak bazı durumlarda doktorunuz tedbir amaçlı kısa bir süre emzirmeye ara vermenizi önerebilir.

Böbrek yetmezliği veya ciddi alerji öyküsü olan hastalarda standart kontrast maddelere alternatif olarak hangi görüntüleme yaklaşımları veya özel kontrast maddeler kullanılabilir?

Böbrek yetmezliği olan hastalarda iyotlu kontrast madde yerine kontrastsız BT, ultrason veya bazen MRG (gadolinyum riski de değerlendirilerek) tercih edilebilir. İyotlu kontrast zorunluysa, böbreğe daha az yük bindiren izo-ozmolar kontrast maddeler (IOCM) ve yoğun hidrasyon gibi önlemler alınır. Ciddi alerji öyküsü olanlarda ise, işlem öncesi antialerjik ilaçlarla (kortikosteroid, antihistaminik) ön tedavi uygulanabilir. Alerjinin tipine ve ciddiyetine bağlı olarak, farklı bir görüntüleme yöntemi (örneğin, iyot alerjisi varsa MRG) veya farklı kimyasal yapıya sahip bir kontrast madde (eğer mümkünse) düşünülebilir. Her durumda, alternatifler hastanın özel durumuna göre doktor tarafından dikkatle değerlendirilir.

Kontrast madde enjeksiyonu sırasında hissedilen sıcaklık veya diğer duyumlar ne kadar sürer ve enjeksiyon işlemi tipik olarak ne kadar zaman alır?

Kontrast madde enjeksiyonu sırasında sıkça hissedilen vücutta yaygın sıcaklık hissi veya ağızda metalik tat gibi duyumlar genellikle oldukça kısa sürelidir. Bu hisler enjeksiyon başlar başlamaz veya hemen sonrasında ortaya çıkabilir ve çoğunlukla birkaç saniye ile bir iki dakika içinde kendiliğinden kaybolur. Enjeksiyon işleminin kendisi ise genellikle çok hızlıdır; kullanılan kontrast madde miktarına ve yapılan tetkikin türüne bağlı olarak, enjeksiyon genellikle 30 saniye ile 2 dakika arasında tamamlanır. Bu geçici duyumlar normal kabul edilir ve çoğu hasta tarafından iyi tolere edilir.

Prof. Dr. Özgür KILIÇKESMEZ

Prof. Dr. Özgür Kılıçkesmez, 1997’de Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’nden mezun oldu. Uzmanlığını İstanbul Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde tamamladı. Londra’da girişimsel radyoloji ve onkoloji alanında eğitim aldı. İstanbul Çam ve Sakura Şehir Hastanesi’nde girişimsel radyoloji bölümünü kurdu, 2020 yılında profesör oldu. Birçok uluslararası ödül ve sertifikaya sahip olup, 150’den fazla bilimsel yayını ve 1500’ün üzerinde atıfı bulunmaktadır. Şu an Medicana Ataköy Hastanesi’nde görev yapmaktadır.